(Denken en wetenschap in onze cultuur / De 18e/19e eeuw)
De Franse revolutie
Nieuw 14/03/2002
Samenvatting: De opvattingen van de 'Verlichting' over het afwerpen van alle gezag, werden uiteraard ergens gepraktiseerd. Zo werkt dat, volgens Schaeffer: eerst denken, dan schrijven, dan plannen maken en vervolgens uitvoeren. Zo werkten Voltaire, Napoleon, Stalin, Hitler, Pol Pot en Mao Zedong. Zo ook hier. Frankrijk was een geschikte kandidaat. Feodaal geregeerd en beroofd van de zegeningen, die de Reformatie wel in noordwest-Europa had gebracht. Vrijheid, gelijkheid en broederschap!
Frankrijk had maar kort gedeeld in de zegeningen van de Reformatie. De Franse koningen dachten hun macht beter te kunnen handhaven, als ze de kerk van Rome te vriend hielden. Dus werd de Reformatie in Frankrijk praktisch uitgeroeid. Bartholomeüsnacht (1572), herroeping van het Edict van Nantes (1685), de oorlogen tegen de Camisards in de Cévennen en de Ardèche en vele andere maatregelen hebben de Franse protestanten gedecimeerd en hun invloed tot nul teruggebracht. De contra-reformatie was zeer succesvol in Frankrijk, de inquisitie werd geen strobreed in de weg gelegd en Frankrijk bleef een achterlijk land. De monarchie slokte steeds grotere stukken van het staatsbudget op en het land verarmde. De enige macht, die nog een vuist kon maken, de landadel, werd steeds armer vanwege het leeglopende platteland en werd door de opvolgende Lodewijken naar Versailles gehaald, naar het hof. Ziezo, die hadden nu ook boter op hun hoofd en waren vakkundig gegijzeld. Lodewijk de veertiende, de zonnekoning, regeerde als een absoluut vorst. De staat hield de Fransen arm, de kerk hield ze dom.
In die situatie trad Voltaire op (1694-1778). Door zijn te grote mond werd hij verbannen naar Engeland (1726-1729) en zag daar hoe onder leiding van Willem III van Oranje de tirannie werd teruggedrongen. Hij zag ook hoe groot de macht van het Parlement tegenover de koning was. Sinds die tijd heeft Voltaire ervoor gestreden dat iets dergelijks ook in Frankrijk zou plaatsvinden. Maar hij zag iets over het hoofd: de omwenteling in Engeland werd gedragen door een volk, dat intensief met het evangelie had kennis gemaakt, en gebeurde op grond van gezonde Bijbelse principes. Het Engelse volk was in zijn Parlement in staat, verantwoordelijkheid te dragen en wist zich gesteld onder Gods autoriteit en zijn geboden. Zoiets in Frankrijk reproduceren was onmogelijk. Ten eerste ontbrak de gezindheid van het evangelie bij grote delen van de Franse bevolking en de intelligentsia en ten tweede probeerde Voltaire in die mogelijke omwenteling de principes van de Verlichting te realiseren: de mens was aan niemand verantwoording verschuldigd. Ni Dieu, ni maître, geen god en geen meester! Zij wilden niets meer met de kerk te maken hebben en kerk=God in de denkpatronen van het Humanisme, en zij wilden niets meer met een onderdrukkende en uitbuitende overheid te maken hebben. Zelf erkenden zij geen enkele autoriteit boven hen. De mens zelf zou zijn eigen autoriteit zijn. Onnodig te zeggen dat, toen in 1789 de revolutie uitbrak, de resultaten ook totaal verschillend waren van die in Engeland en ook totaal verschillend van die van de Amerikaanse revolutie in 1776.
We weten hoe het liep met de Franse revolutie: verheven idealen: vrijheid, gelijkheid en broederschap. De praktijk: immense moordpartijen, volkomen willekeur, eindigend in een harde dictatuur. De guillotines maakten overuren: ieder die een vijand van de revolutie was: koninklijke familie, adel, geestelijkheid, ieder die hoe voorzichtig ook protesteerde, ging voor de bijl. Letterlijk. In heel Frankrijk werd jacht gemaakt op priesters en bisschoppen. In allerlei gebieden wijst men nog grotten en andere schuilplaatsen aan, waarin geestelijken tevergeefs hebben geprobeerd zich te verbergen. Maar eenmaal aan het moorden, kijkt men niet meer zo nauw. Onder de ruim 40.000 slachtoffers die het schrikbewind in korte tijd maakte, waren ook heel wat boeren en handwerkslieden. Natuurlijk kan een maatschappij dit soort gedrag niet lange tijd accepteren. Na enige tijd treedt dan ook de dictator aan, in dit geval de Corsicaanse korporaal Napoleon Bonaparte. En stelt met harde hand orde op zaken. Een ijzersterk centraal gezag. Strenge wetten, gebaseerd op het Romeinse recht (het ideaal van het Humanisme!). Ordnung muss sein! Napoleons veroveringsoorlogen teisteren Europa tot diep in Rusland. Deze poging om een ideale maatschappij te creëren, gebaseerd op humanistische principes, kan geen aanspraak maken op de schoonheidsprijs!
In alle Europese landen die onder Napoleon hebben gezucht, werd het Romeinse recht ingevoerd, het recht van de wetboeken. Zoveel mogelijk werd bij wet geregeld. Het gewoonterecht – zoals dat in Engeland nog volop bestaat – werd afgeschaft. Centrale controle en juridische regeling van de maatschappij werden gezien als een krachtig middel om het volk in bedwang te houden.