(Denken en wetenschap in onze cultuur)
De 'Verlichting' (Aufklärung)
Nieuw 14/03/2002 – laatste wijziging 09/05/2008
Samenvatting: De 'Verlichting' is een logisch vervolg op het Humanisme. Het Westen verloochent zijn Joodse wortels steeds meer, ook en blijkbaar vooral in de kerk, en is zodoende een willoze prooi van de voortgaande verheidensing van de cultuur. Hoewel ook goede, corrigerende tendenzen hun oorsprong vinden in de 'Verlichting', tendeert het einde echter naar het ni Dieu, ni maître van het bloedbad, dat Franse Revolutie heet.
We gaan ons nu bezig houden met een buitengewoon ingrijpende verandering in het West-Europese denken, waarin de ontwikkelingen die in de voorgaande perioden zijn ingezet, gaan doorwerken, nl. het tijdperk van de ‘Verlichting’. Vaak wordt deze stroming onder christenen negatief beoordeeld. Daar zijn redenen voor. Wat leverde de ‘Verlichting’ op? Ik denk, in hoofdzaak vier dingen:
1. Een zeer kritische houding ten opzichte van bijgeloof en goedgelovigheid.
2. De scheiding van kerk en staat; de grondslag daarvoor was indertijd overigens al gelegd door Calvijn.
3. Afscheid van de absolute autoriteiten.
4. Afscheid van de God van Abraham, Isaäk en Jacob.
We kijken in het kort naar elk van deze punten:
1. Een zeer kritische houding ten opzichte van bijgeloof en goedgelovigheid.
Mensen geloofden gemakkelijk alles wat met overtuigingskracht werd aangeboden, zonder zelf veel na te denken. Dat leverde zaken op als heksenprocessen en allerlei bijgeloof. De Verlichting beklemtoonde de noodzaak om zelf na te denken en een oordeel te vormen. In de Bijbel wijzen zowel Mozes als Paulus met klem op de noodzaak een eigen, weloverwogen keuze te maken. OK.
2. De scheiding van kerk en staat.
De macht van het Vaticaan had veel ellende over Europa gebracht. Overheden werden gedwongen om de vonnissen die de kerkelijke rechtbanken hadden gewezen, uit te voeren. Vaak waren dat doodstraffen door ophanging of brandstapel. Maar ook de protestantse kerken probeerden hun wil op te leggen aan de overheden. Dat is niet goed, leidt tot vermenging van verantwoordelijkheden en koppeling van macht. Macht moet gecontroleerd kunnen worden. De hele trend in de Bijbel is dat wij er niet zijn om macht over elkaar uit te oefenen, maar te dienen. Ook OK, dus.
3. Afscheid van de absolute autoriteiten.
Nog in de tijd van Galileï en Newton was bij de gevestigde wetenschap een beroep op een autoriteit (bijv. Aristoteles) het einde van de discussie. Wie wilde het nu beter weten dan de grootmeester? Dat is natuurlijk de dood in de pot voor elke vernieuwing. Intussen was Aristoteles’ filosofie wel een enorme rem gebleken op de ontwikkeling van het denken. Ook Mozes zegt dat wij de meerderheid in het kwade niet zullen volgen. Voor christenen ook accoord.
4. Afscheid van de God van Abraham, Isaäk en Jacob.
Dit was wel het eind – en m.i. ook het einddoel – van de ontwikkeling in het denken van de Verlichting. Ni Dieu, ni maître. In het westerse denken was dit de volgende logische stap. De vorige drie stappen zijn ook vanuit bijbels oogpunt toe te juichen. Maar bij deze vierde stap zegt elke christen: nee, niet OK. In het bijbelse denken is deze stap uiteraard on-denkbaar.
Bovenaan zijn de te behandelen onderwerpen aangegeven.